अलंकार MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for अलंकार - मोफत PDF डाउनलोड करा

उत्तर व स्पष्टीकरण - उपमा अलंकार

उपमा अलंकार - हा अलंकार वापरताना आपण दोन वस्तूंमधील सारखेपणा दाखवितो. ज्या उदाहरणामध्ये दोन वस्तूंमधील सारखेपणा दाखविलेला आहे तेथे उपमा अलंकार होतो.

उदा. ती पिठासारखी गोरीपान आहे. 

दृष्टांत अलंकार - एखादी गोष्ट पटवून देण्यासाठी दृष्टांत अलंकाराचा उपयोग होतो.

उदा. चंद्रु तेथे चंद्रिका । शंभु तेथ अंबिका

    संत तेथ विवेका । असणे की जे

येथे संतांच्या आंगी विवेक असतो हे पटवून देण्यासाठी जेथे चंद्र असतो तेथे चांदण्या असतात जेथे शंभु असतो तेथे अंबिका असते असे इतर दाखले दिले आहेत.

अर्थान्तरन्यास अलंकार -  एखाद्या गोष्टीच्या समर्थनासाठी जेव्हा दुसरे विशेष उदाहरण दिले जाते तेव्हा अर्थान्तरन्यास अलंकार होतो.

उदा. आधी होती दासी । पट्टराणी केली तिजसी ॥

    तिचे हिंडणे राहीना । मूळ स्वभाव जाईना ॥

येथे विशेष उदाहरण देऊन काही केल्या मूळ स्वभावात बदल होणे कठीण असते असा सामान्य सिद्धांत काढला गेला आहे.

स्वभावोक्ती अलंकार –   ज्या अलंकारात एखाद्या व्यक्तीचे ,वस्तूचे, प्राण्याचे त्याच्या हालचालीचे, हुबेहुब परंतु वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन केलेले असते तेव्हा स्वभावोक्ती अलंकार होतो.

उदा.  पदर गळाला,उडे वायुवर

     कुरळे केसही उडती भुर भुर

     नजर शोधते कुणास कातर

     का उभी प्रवाही शून्य मनी .

ह्या उदाहरणात वास्तवाचे भान नसलेल्या शुन्य मनाने उभ्या असलेल्या स्त्रीचे वर्णन केले आहे.

उत्तर - वरील ओळीत भ्रांतिमान अलंकार वापरला गेला आहे.

तुळसीदास दोरी समजून सापाला पकडून चढून प्रिया दर्शनास जात आहे असा वरील पंक्तीचा अर्थ होत आहे म्हणजेच येथे तुळसीदासाला सापाऐवजी दोरी असल्याचा भ्रम झाला आहे म्हणून येथे भ्रांतिमान अलंकार होतो.

भ्रान्तिमान अलंकार - उपमानाच्या जागी उपमेय आहे असा भ्रम निर्माण होऊन तशी कृती घडली, तर भ्रान्तिमान अंलकार होतो.

उदा. भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे ।

पाहूनि मानुनि तिचीच विशाल नेत्रे ।।

घालीन अंजन अशा मतिने तटाकी ।

कांते वृथा उतरलो, भिजलो विलोकी ।।

Important Pointsअलंकार - भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी ज्या अलंकारिक भाषेचा वापर केलेला असतो, त्याला अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार आहेत.

1. शब्दालंकार  
2. अर्थालंकार

शब्दालंकार - जे अलंकार शब्दांच्या केवळ विशिष्ट रचनेवरच अवलंबून असतात, शब्दांची चमत्कृती शब्दांचा अर्थ आणि शब्दयोजना यांच्यावर आधारीत अलंकारांना ‘शब्दालंकार’ म्हणतात. या अलंकाराचे खालील प्रकार पडतात.

1. अनुप्रास
2. यमक
3. श्लेष

अर्थालंकार - या प्रकारात वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौदर्य प्राप्त होते. उपमा, उत्प्रेक्षा, आपन्हुती, अनन्वय, रूपक, दृष्टान्त, व्यतिरेक, सार, व्याजोक्ती हे काही  अर्थालंकाराचे प्रकार आहेत.

Additional Informationस्वभावोक्ती अलंकार - जेव्हा कोणताही प्राणी, स्थळ, वस्तू वा प्रसंगाचे हुबेहूब पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन केले जाते तेव्हा स्वभावोक्ती अलंकार होतो.

उदा. मातीत पसरले ते अतिरम्य पंख, केले वरी उदर पांडूर निष्कलंक.

व्यतिरेक अलंकार - व्यतिरेक हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा कोणत्याही काव्यात किंवा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ दाखविले जाते तेव्हा व्यतिरेक अलंकार होतो. उदा. कामधेनूच्या दुग्धाहूनही ओझ हिचे बलवान|

अर्थान्तरन्यास - एखाद्या सामान्य विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरण किंवा विशेष उदाहरणावरून सामान्य सिद्धांत काढला जातो तेव्हा अर्थान्तरन्यास अलंकार होतो.

उदा. कठीण समय येता कोण कामास येतो?

उत्तर - अमृताहुनी गोड ! नाम तुझे देवा!! यामध्ये व्यतिरेक अलंकार आहे.

वरील उदाहरणात परमेश्वराचे नाव हे उपमेय गोडीच्या बाबतीत अमृत या उपमानापेक्षाही वरचढ आहे असे वर्णन केलेले असल्यामुळे इथे व्यतिरेक अलंकार होईल.

व्यतिरेक अलंकार - व्यतिरेक हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा कोणत्याही काव्यात किंवा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ दाखविले जाते तेव्हा व्यतिरेक अलंकार होतो. उदा. कामधेनूच्या दुग्धाहूनही ओझ हिचे बलवान|

Important Pointsअलंकार - भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी ज्या अलंकारिक भाषेचा वापर केलेला असतो, त्याला अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार आहेत.

1. शब्दालंकार  
2. अर्थालंकार

शब्दालंकार - जे अलंकार शब्दांच्या केवळ विशिष्ट रचनेवरच अवलंबून असतात, शब्दांची चमत्कृती शब्दांचा अर्थ आणि शब्दयोजना यांच्यावर आधारीत अलंकारांना ‘शब्दालंकार’ म्हणतात. या अलंकाराचे खालील प्रकार पडतात.

1. अनुप्रास
2. यमक
3. श्लेष

अर्थालंकार - या प्रकारात वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौदर्य प्राप्त होते. उपमा, उत्प्रेक्षा, आपन्हुती, अनन्वय, रूपक, दृष्टान्त, भ्रांतीमान, व्यतिरेक हे काही अर्थालंकाराचे प्रकार आहेत.

भ्रान्तिमान अलंकार - उपमानाच्या जागी उपमेय आहे असा भ्रम निर्माण होऊन तशी कृती घडली, तर भ्रान्तिमान अंलकार होतो.

उदा. भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे ।

पाहूनि मानुनि तिचीच विशाल नेत्रे ।।

घालीन अंजन अशा मतिने तटाकी ।

कांते वृथा उतरलो, भिजलो विलोकी ।।

रूपक अलंकार - जेव्हा उपमेय आणि उपमान यात भेद नसून दोन्ही अगदी एकरूप आहेत असे दर्शविले जाते तेव्हा रूपक अलंकार होतो.

उदा. देह देवाचे मंदिर | आत आत्मा परमेश्वर

अतिशयोक्ती अलंकार - एखादी कल्पना आहे त्यापेक्षा खूप फुगवून सांगणे, त्याला अतिशयोक्ती असे म्हणतात.

उदा. ती रडली समुद्रच्या समुद्र.

उत्तर- स्वभावोक्ति अलंकार

अलंकार- 

• भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी वापरलेल्या तंत्राला भाषेचे अलंकार असे म्हणतात.
• मराठीत आलेले बहुतेक भाषेचे अलंकार व प्रकार हे संस्कृतमधून आलेले आहेत. त्यांची जी नावे संस्कृतमध्ये आहेत, तीच मराठीतही आहेत.

भाषेच्या अलंकारांचे मुख्य दोन प्रकार आहेत :

1. शब्दालंकार
2. अर्थालंकार

Key Pointsअर्थालंकार- अर्थालंकारामध्ये वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौंदर्य प्राप्त होते.अर्थालंकाराचे पुढीलप्रमाणे प्रकार पडतात.

1. उपमा 
2. उत्प्रेक्षा
3. अपन्हुती
4. अनन्वय
5. रूपक
6. अतिशयोक्ती
7. दृष्टांत
8. विरोधाभास
9. चेतनगुणोक्ती
10. अर्थान्तरन्यास
11. स्वभावोक्ती
12. व्याजस्तुती
13. पर्यायोक्ती
14. सार
15. अन्योक्ती
16. ससंदेह
17. भ्रान्तिमान
18. व्यतिरेक

Important Pointsस्वभावोक्ती :- उपरोक्त व्याख्या ही स्वभावोक्ती अलंकाराची आहे. जेव्हा कोणत्याही प्राणी, स्थळ ,वस्तू वा प्रसंगाचे हुबेहूब पण अतिशय वैशिष्ट्य पूर्ण असे वर्णन केले जाते तेव्हा त्याला स्वभावोक्ती अलंकार म्हणतात. उदाहरणार्थ :-

• मातीत पसरले ते अतिरम्य पंख, केले वरी उदर पांडूर निष्कलंक
• चंचू तशीच उघडी पद लांबविले, निष्प्राण देह पडला श्रमही निमाले.

स्पष्टीकरण- या काव्यापक्ती मृत झालेल्या पक्षाचे हुबेहूब वर्णन करतात. त्या पक्षाचे पंख मातीत पसरले आहेत,उदर वर केले आहे, चोच उघडी होऊन त्या पक्षाचे पद ही लांबले आहेत आणि त्याचा तो निष्प्राण देह आता पडलेला आहे.अतिशय हुबेहूब आणि जीवंत असे हे वर्णन स्वभावोक्ती अलंकारचे समर्पक उदाहरण ठरते.  

उत्तर- भाषेला ज्‍यामुळे शोभा येते¸ त्‍या गुणधर्मांना भाषेचे अलंकार असे म्‍हणतात.

Important Pointsअलंकार - भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी ज्या अलंकारिक भाषेचा वापर केलेला असतो, त्याला अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार आहेत.

1. शब्दालंकार  
2. अर्थालंकार

शब्दालंकार - जे अलंकार शब्दांच्या केवळ विशिष्ट रचनेवरच अवलंबून असतात, शब्दांची चमत्कृती शब्दांचा अर्थ आणि शब्दयोजना यांच्यावर आधारीत अलंकारांना शब्दालंकार म्हणतात. या अलंकाराचे खालील प्रकार पडतात.

1. अनुप्रास
2. यमक
3. श्लेष

अर्थालंकार - या प्रकारात वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौदर्य प्राप्त होते. उपमा, उत्प्रेक्षा, आपन्हुती, अनन्वय, रूपक, दृष्टान्त, व्यतिरेक हे काही अर्थालंकाराचे प्रकार आहेत.

Additional Informationशब्‍दसिध्‍दी - शब्द कसा तयार झाला आहे, म्हणजे सिद्ध कसा झाला आहे यालाच शब्दसिद्धी असे म्हणतात.

सिद्ध शब्द - भाषेत जे शब्द मुळात धातू असतात त्यांना सिद्ध शब्द असे म्हणतात.

सिद्ध शब्दांचे तीन प्रकार पडतात.

1. तत्सम  
2. तद्भव   
3. देशी

तत्सम शब्द - जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे काहीही बदल न होता आले आहेत त्यांना तत्सम शब्द असे म्हणतात.  कार्य, देवर्षि, दंड, ग्रंथ,

तद्भव शब्द - जे शब्द संस्कृत मधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो त्या शब्दांना तदभव शब्द असे म्हणतात.  काम, पाणी, फुल, चाक,

देशी शब्द - महाराष्ट्रातील मूळ रहिवाशांच्या बोलीभाषेमधील वापरल्या जाणार्‍या शब्दांना देशी शब्द असे म्हणतात. मुलगा, गार, मळकट, ओटा,           

परभाषीय शब्द - संस्कृत व्यतिरिक्त इतर भाषांमधून मराठीत आलेल्या शब्दांना परभाषीय शब्द असे म्हणतात.

उत्तर- पादाकुलक

मात्रावृत्ते :- ज्या कवितेच्या चरणात अक्षरांचे व गणांचे बंधन न पाळता फक्त मात्रांचे बंधन पाळले जाते त्यास मात्रावृत्त किंवा जाती म्हटले जाते.  

पादाकुलक​ :- प्रस्तुत काव्यपंक्ती पादाकुलक या वृत्ताचा भाग आहे. पादाकुलक हे मात्रावृत्तातील एक प्रकार आहे. यात 8 + 8 याप्रमाणे एकूण 16 मात्रा असतात. आणि यती आठव्या मात्रेवर असते.

वरील काव्य पक्ती :- हि र वे हि रे वे गा र गा लि चे

लघु- गुरु क्रम :-  U U _ U U _ _ U _ U _

मात्र :- 1 1 2 1 1 2 2 1 2 1 2

एकुण मात्रा : - 16

• येथे संतांच्या अंगी विवेक असतो हे पटवून देण्यासाठी जेथे चंद्र असतो तेथे चांदण्या असतात जेथे शंभु असतो तेथे अंबिका असते असे इतर दाखले दिले आहेत. 
• दृष्टांत अलंकार - एखादी गोष्ट पटवून देण्यासाठी दृष्टांत अलंकाराचा उपयोग होतो. 

उदा. चंद्रु तेथे चंद्रिका । शंभु तेथ अंबिका 

संत तेथ विवेका । असणे की जे 

• येथे संतांच्या आंगी विवेक असतो हे पटवून देण्यासाठी जेथे चंद्र असतो तेथे चांदण्या असतात जेथे शंभु असतो तेथे अंबिका असते असे इतर दाखले दिले आहेत.
• अन्योक्ती अलंकार - प्रत्यक्ष त्या व्यक्तीला न संबोधता इतरांना उद्देशून बोलणे हे अन्योक्ती अलंकारात घडते. दुसर्‍याला उद्देशून केलेले बोलणे म्हणजेच लेकी बोले सुने लागे अशा प्रकारचे बोलणे होय. 

            उदा.हत्ती चालताना कुत्री भुंकतातच!

• अपन्हुती अलंकार - अपन्हुती चा अर्थ लपविणे असा आहे. उपमेय आणि उपमान यातील साम्य बघता ज्या उदाहरणात उपमेयाचा निषेध करुन ते उपमानच आहे असे वर्णन केले जाते तेव्हा अपन्हुती हा अलंकार होतो. 

उत्तर व स्पष्टीकरण - उपमा अलंकार

• उपमा अलंकार - हा अलंकार वापरताना आपण दोन वस्तूंमधील सारखेपणा दाखवितो. ज्या उदाहरणामध्ये दोन वस्तूंमधील सारखेपणा दाखविलेला आहे तेथे उपमा अलंकार होतो.
• श्लेष अलंकार - असे शब्द जे एकाच कवितेत किंवा गद्यात वेगवेगळ्या अर्थांनी वापरले जातात (एकच शब्द दोन अर्थांनी) व त्यामुळे शब्दचमत्कार निर्माण होतो त्यास श्लेष अलंकार असे म्हणतात. श्लेष या अलंकारास उभयालंकार असेही म्हणतात.
• उदा. पाणी नसलेल्या भागात एका थोर नेत्याने जीवनाचे दान करुन अनेकांना जीवनदान दिले.
• पर्यायोक्ती अलंकार - एखादी गोष्ट सरळ शब्दात न सांगता वेगळ्याप्रकारे सांगताना किंवा अप्रत्यक्षपणे सांगताना पर्यायोक्ती अलंकार होतो.
• उदा. आता मात्र त्याला चौदावे रत्न दाखविल्याखेरीज पर्याय नाही.
• अपन्हुती अलंकार - अपन्हुती चा अर्थ लपविणे असा आहे. उपमेय आणि उपमान यातील साम्य बघता ज्या उदाहरणात उपमेयाचा निषेध करुन ते उपमानच आहे असे वर्णन केले जाते तेव्हा अपन्हुती हा अलंकार होतो.

उत्तर - अत्रीच्या आश्रमी । नेलें मज वाटें । माहेरची वाटें । खरेखुरें। या वाक्यात उत्प्रेक्षा अलंकार आहे.

अत्रीच्या आश्रमी । नेलें मज वाटें । माहेरची वाटें । खरेखुरें। या वाक्यात वाटे हा साधर्म्यसूचक शब्द वापरला आहे म्हणून येथे उत्प्रेक्षा अलंकार होईल.

उत्प्रेक्षा - उपमेय हे उपमानच आहे असे जेथे वर्णन असते, तेथे उत्प्रेक्षा हा अलंकार असतो. उत्प्रेक्षा अलंकारात जणू, जणूकाही, जणूकाय, की, गमे, वाटे, भासे, म्हणजे यांपैकी एखादा साधर्म्यसूचक शब्द असतो. उदा. हा आंबा जणू साखरच!

Important Pointsअलंकार - भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी ज्या अलंकारिक भाषेचा वापर केलेला असतो, त्याला अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार आहेत.

1. शब्दालंकार  
2. अर्थालंकार

शब्दालंकार - जे अलंकार शब्दांच्या केवळ विशिष्ट रचनेवरच अवलंबून असतात, शब्दांची चमत्कृती शब्दांचा अर्थ आणि शब्दयोजना यांच्यावर आधारीत अलंकारांना ‘शब्दालंकार’ म्हणतात. या अलंकाराचे खालील प्रकार पडतात.

1. अनुप्रास
2. यमक
3. श्लेष

अर्थालंकार - या प्रकारात वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौदर्य प्राप्त होते. उपमा, उत्प्रेक्षा, अपन्हुती, अनन्वय, रूपक, दृष्टान्त, भ्रांतीमान, व्यतिरेक हे काही अर्थालंकाराचे प्रकार आहेत.

• अनुप्रास - कवितेच्या चरणात किंवा एखाद्या वाक्यात अक्षरांची पुनरावृत्ती होत असेल तर तिथे अनुप्रास अलंकार असतो. उदा. बालिश बहू बायकात बड बडला।
• श्लेष अलंकार - या अलंकारात शब्द एकच असतो परंतु तो दोन ठिकाणी वेगवेगळ्या अर्थाने वापरात आलेला असतो. यामुळे जी शब्दचमत्कृती साधते तिला आपण श्लेष अलंकार असे म्हणतो. उदा. मला एस.टी. लागते. (याचा अर्थ गरज असणे / त्रास होणे असा होतो.)
• व्यतिरेक अलंकार - व्यतिरेक हा मराठी भाषेच्या अर्थालंकाराचा एक उपप्रकार आहे. जेव्हा कोणत्याही काव्यात किंवा वाक्यात उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ दाखविले जाते तेव्हा व्यतिरेक अलंकार होतो. उदा. कामधेनूच्या दुग्धाहूनही ओझ हिचे बलवान|

उत्तर - मरणात खरोखर जग जगते. या वाक्यात विरोधाभास अलंकार आहे.

मरणात खरोखर जग जगते या वाक्यात मरण आणि जग जगणे या दोन्ही विरुद्ध गोष्टी आहेत आणि या दोन्ही गोष्टी एकत्र दाखविल्या आहेत तसेच येथे वरवरचा विरोध दर्शविला आहे पण वास्तविक तसा विरोध नाही म्हणून हे विरोधाभास अलंकाराचे उदाहरण होईल.

विरोधाभास - वरकरणी विरोध; पण वास्तविक तसा विरोध नसतो तेव्हा विरोधाभास अलंकार होतो.

उदा. जरी आंधळी मी तुला पाहते.

Important Pointsअलंकार - भाषेचे सौंदर्य वाढवण्यासाठी ज्या अलंकारिक भाषेचा वापर केलेला असतो, त्याला अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकाराचे दोन प्रकार आहेत.

1. शब्दालंकार  
2. अर्थालंकार

शब्दालंकार - जे अलंकार शब्दांच्या केवळ विशिष्ट रचनेवरच अवलंबून असतात, शब्दांची चमत्कृती शब्दांचा अर्थ आणि शब्दयोजना यांच्यावर आधारीत अलंकारांना ‘शब्दालंकार’ म्हणतात. या अलंकाराचे खालील प्रकार पडतात.

1. अनुप्रास
2. यमक
3. श्लेष

अर्थालंकार - या प्रकारात वाक्यातील अर्थामुळे भाषेला सौदर्य प्राप्त होते. उपमा, उत्प्रेक्षा, आपन्हुती, अनन्वय, रूपक, दृष्टान्त, व्यतिरेक हे काही अर्थालंकाराचे प्रकार आहेत.

अर्थान्तरन्यास - एखाद्या सामान्य विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरण किंवा विशेष उदाहरणावरून सामान्य सिद्धांत काढला जातो तेव्हा अर्थान्तरन्यास अलंकार होतो.

उदा. कठीण समय येता कोण कामास येतो?

सार - वाक्यातील कल्पना चढत्या किंवा उतरत्या क्रमाने मांडून उत्कर्ष किंवा अपकर्ष साधला जातो तेव्हा सार अलंकार होतो.

उदा. अधिच मर्कट तशातही मद्य प्याला | झाला तशात जरी वृश्चिक दंश त्याला ||

व्याजोक्ती - एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून दुसरेच कारण देण्याचा जेथे प्रयत्न केला जातो तेथे व्याजोक्‍ती अलंकार होतो.

उदा. येता क्षण वियोगाचा पाणी नेत्रांमध्ये दिसे। डोळ्यांत काय गेले हे? म्हणुनी नयनापुसे।