प्रयोग MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for प्रयोग - मोफत PDF डाउनलोड करा

उत्तर- कर्तृभावसंकर प्रयोग

Important Pointsकर्तृभावसंकर प्रयोग- ज्या वाक्यात कर्तरी व भावे या दोन्ही प्रयोगाचे अस्तित्व  आढळून येते त्यास ' कर्तृभावसंकर प्रयोग' असे म्हणतात.

• उदाहरणार्थ :
  • तू घरी जायचे होतेस.
  • तू त्याला न्यायचे होतेस.

स्पष्टीकरण-

• वरील वाक्यातील कर्त्याचे लिंग, वचन व पुरुष बदलून त्याने घरी जायचे होते, तिने घरी जायचे होते व त्यांनी घरी जायचे होते.
• ही वाक्ये तयार होतील म्हणजे भावे प्रयोग परंतु कर्त्याच्या वचनाप्रमाणे तुम्ही घरी जायचे होते म्हणजे वाक्यातील क्रियापद हे अंशत: कर्तरी आहे. म्हणून हा कर्तृभावसंकर प्रयोग आहे.

Additional Informationप्रयोग - कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना असते तिला व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात. प्रयोग ओळखण्‍यासाठी कर्ता, कर्म व क्रियापद यांची आवश्यकता असते.

प्रयोगाचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

उत्तर: फक्त 'क' बरोबर बाकी सर्व चूक

स्पष्टीकरण:

प्रयोग- कर्त्याची किंवा कर्माची क्रियापदाशी अशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना तिला प्रयोग असे म्हणतात.

कर्ता, कर्म व क्रियापद यांच्यामधील परस्पर संबंध व्यक्त करण्याच्या रचनेला प्रयोग असे म्हणतात.

प्रयोगाचे मुख्य 3 प्रकार आहेत.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणि प्रयोग
3. भावे प्रयोग

Key Pointsकर्तरी प्रयोग- ज्या वाक्यात क्रियापद हे कर्त्याप्रमाणे चालते त्याला कर्तरि प्रयोग असे म्हणतात. कर्तरीप्रयोगात कर्ता हा आपला हुकूम चालवतो.

कर्तरी प्रयोगाचे 2 प्रकार होतात-

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

अकर्मक कर्तरी प्रयोग: ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा.

1. श्रावणीला थंडी वाजते.
2. नदी सागरास मिळते.

Important Points 

'चांदण्या रात्री गुलमोहर मोहक दिसतो' या वाक्यातील कर्ता हा गुलमोहर आहे. म्हणून त्याच्या लिंगाप्रमाणे  दिसतो हे क्रियापद आलेले आहे. जर गुलमोहरच्या ठिकाणी जुई हे नाव ठेवले तर ती स्त्रीलिंगी असल्याने दिसते असे क्रियापद येईल. 

अशाप्रकारे या वाक्यातील क्रियापद हे अकर्मक असल्याने 'चांदण्या रात्री गुलमोहर मोहक दिसतो' यात अकर्मक कर्तरी प्रयोग झालेला दिसून येतो.

उत्तर - थोरांकडून सत्‍य बोलले जाते हे नवीन कर्मणी प्रयोगाचे उदाहरण आहे.

वरील वाक्याची रचना इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे आहे तसेच वाक्यात थोर या कर्त्याला कडून प्रत्यय लागला आहे म्हणून वरील वाक्य हे नवीन कर्मणी प्रयोगाचे उदाहरण होईल.

नवीन कर्मणी प्रयोग - ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्याला कडून प्रत्यय असतो. उदा. चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

Important Pointsप्रयोग - कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना असते तिला व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात. प्रयोग ओळखण्‍यासाठी कर्ता, कर्म व क्रियापद यांची आवश्यकता असते.

प्रयोगाचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

कर्तरी प्रयोग - जेव्हा वाक्यात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. कर्तरी प्रयोगात क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते आणि कर्ता प्रथमान्त असतो तसेच कर्त्याला प्रत्यय नसतो. उदा. विजय निबंध लिहितो.

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

सकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. उदा. तो गाणे गातो.

अकर्मक कर्तरी प्रयोग - अकर्मक कर्तरी प्रयोगात कर्त्याला प्रत्यय नसून तो प्रथमेत असतो तसेच वाक्यात कर्म नसते. या प्रयोगात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याचे लिंग आणि वचन यानुसार बदलते म्हणजेच कर्ता धातुरुपेश असतो. उदा. राजाला मुकुट शोभतो.

कर्मणी प्रयोग - कर्मणी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते म्हणून त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात. कर्मणी प्रयोगात कर्माची आवश्‍यकता असते व ते प्रथमेतच असते. कर्मणी प्रयोगात कर्त्याला विभक्तीप्रत्यय असतो तर कर्माला नसतो. कर्मणी प्रयोगात क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते. उदा. पोलिसाने चोर पकडला.

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग / कर्मकर्तरी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग

प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग - कर्मणी प्रयोगात कर्माच्या लिंग, वचनानुसार क्रियापद बदलत असले, तरी या प्रकारात कर्ताच महत्वाचा असतो. आपण जसे दैनंदिन जीवनात बोलतो तसे साधे वाक्य असते फक्त कर्त्याला प्रत्यय असतो व कर्माला प्रत्यय नसतो. उदा. त्याने अभ्यास केला.

भावे प्रयोग - जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात. या प्रयोगात कर्ता व कर्माला प्रत्यय असतो. भावे प्रयोगाचे सकर्मक व अकर्मक असे दोन प्रकार पडतात.

अकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक भावे प्रयोगात क्रियापद विध्यर्थीच असते तसेच अकर्मक शक्यार्थ क्रियापदांचा नेहमीच भावे प्रयोग असतो. उदा. त्याला आता पळवते.

सकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात. उदा. श्यामने गाईला बांधले.

प्रयोग : ज्या प्रकारे कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जुळणी किंवा रचना केली जाते त्यालाच प्रयोग असे म्हणतात.

प्रयोगाचे मुख्य तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग 
2. कर्मणी प्रयोग 
3. भावे प्रयोग 

भावे प्रयोग : जेव्हा एखाद्या क्रियापदाचे जुळणी किंवा रचना ही कर्ता किंवा कर्म या अनुसार न करता तृतीय पुरुषी,नपुंसकलिंगी एकवचनी असेल तर त्याला भावे प्रयोग असे म्हणतात.

उदा : रामाने रावणास मारले.

भावे प्रयोगाचे खालील तीन प्रकार पडतात.

1. प्रधानकर्तक:१)  सकर्मक भावे २)अकर्मक भावे 
2. गौणकर्तृक: १)नवीन कर्मणी २)समापन कर्मणी ३)शक्य कर्मणी ४) पुराण कर्मणी 
3. अकर्तृक 

अकर्मक भावे प्रयोग : या प्रकारात कर्त्याला प्राधान्य दिले जाते तसेच कर्त्याला तृतीयेचा ने /नी प्रत्यय असतो व वाक्यात कर्म नसते तसेच क्रियापद शक्यतो विध्यर्थी असते.

वरील वाक्य ‘त्‍याने आता घरी जावे.’हे अकर्मक भावे प्रयोगात मोडते.

अशा प्रकारे वरील पर्यायांमध्ये भावे प्रयोग हा योग्य पर्याय आहे.

Additional Information

कर्तरी प्रयोग : जेव्हा एखाद्या क्रियापदाची जुळणी किंवा रचना ही कर्त्याच्या लिंग, वचन, व पुरुष या अनुसार असते तेव्हा त्याला कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा : ती गाणे गाते.

कर्मणी प्रयोग : जेव्हा एखाद्या क्रियापदाची जुळणी किंवा रचना ही कर्माच्या लिंग, वचन, व पुरुष या अनुसार असते तेव्हा त्याला कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा : तिने गाणे म्हटले.

उत्तर- पुराण भावे

भावे प्रयोगाचे खालील 3 प्रकार पडतात.

1) प्रधानकर्तृक भावे

• अ) सकर्मक भावे
• ब) अकर्मक भावे

2) गौणकर्तृक भावे

• अ) पुराण भावे                         
• ब) नवीन भावे
• क) शक्य भावे                         
• ड) समापन भावे

3) अकर्तृक भावे

Important Pointsपुराण भावे-

1. हा प्रयोग जुन्या मराठी भाषेत आढळतो.
2. या प्रकारात वाक्यात कर्म नसते. (अकर्मक वाक्य)
3. कर्ता तृतीया विभक्त असतो.
4. क्रियापदाला शक्यतो ज प्रत्यय असतो.

उदा :

• पुण्यात्मके पापे स्वर्ग जाईजे.
• पापात्मके पुण्ये नरका जाईजे.

अशा प्रकारे 'पुण्यात्मके पापे स्वर्गा जाईजे' हे पुराण भावे प्रयोगाचे उदाहरण आहे.

प्रयोग-

• प्रयोगामध्ये आपण क्रियापदाच्या रचनेचा अभ्यास करतो.क्रियापद म्हणजे वाक्याचा अर्थ पूर्ण करणारा शब्द होय. 
• क्रियापदाच्या रुपाची ठेवण कधी त्याच्या कर्त्याच्या लिंग वचनानुसार बदलते तर कधी त्याच्या कर्माच्या लिंग वचन यानुसार बदलते ह्याच क्रियापदाच्या रचनेला व्याकरणात आपण प्रयोग असे म्हणतो.  

प्रयोगांचे मुख्यतः तीन प्रकार असतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग 
3. भावे प्रयोग 

Important Pointsशक्य कर्मणी प्रयोग -  जर वाक्यात क्रियापदाच्या द्वारे शक्यता सुचवली गेली तर त्यास शक्य कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ- मेघानाच्याने काम करवते. येथे काम करते ही शक्यता दर्शविली गेली आहे म्हणून शक्य कर्मणी प्रयोग झाला आहे. 

अशाचप्रकारे प्रस्तुत पर्यायांमधून बाबांना आता स्वतः चालवते या वाक्यात शक्य कर्मणी प्रयोग आहे. कारण या वाक्यात चालण्याची शक्यता दर्शविली गेली आहे.

उत्तर - मुलाने बैलास मारले. हे नवीन कर्मणी प्रयोग नसलेले वाक्य आहे.

मुलाने बैलास मारले. हे सकर्मक भावे प्रयोग असलेले वाक्य आहे. या वाक्यात मुल या कर्त्याला तृतीयेचा ने हा प्रत्यय लागला आहे आणि बैल या कर्मालाही प्रत्यय लागला आहे  तसेच मारले हे क्रियापद तृतीय पुरुषी नपुसकलिंगी एकवचनी तटस्थ आहे म्हणून हे वाक्य सकर्मक भावे प्रयोगाचे होईल.

Important Pointsप्रयोग - कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना असते तिला व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात. प्रयोग ओळखण्‍यासाठी कर्ता, कर्म व क्रियापद यांची आवश्यकता असते.

प्रयोगाचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

कर्तरी प्रयोग - जेव्हा वाक्यात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. कर्तरी प्रयोगात क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते आणि कर्ता प्रथमान्त असतो तसेच कर्त्याला प्रत्यय नसतो. उदा. विजय निबंध लिहितो.

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

सकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. सकर्मक कर्तरी प्रयोगात कर्म असावेच लागते आणि ते प्रथमान्‍त किंवा द्वितीयान्‍त असते. उदा. तो गाणे गातो.

अकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक कर्तरी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलते म्हणजेच कर्ता धातुरूपेश असतो. उदा. सूर्य उगवला.

कर्मणी प्रयोग - कर्मणी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते म्हणून त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात. कर्मणी प्रयोगात कर्माची आवश्‍यकता असते व ते प्रथमेतच असते. कर्मणी प्रयोगात कर्त्याला विभक्तीप्रत्यय असतो तर कर्माला नसतो. कर्मणी प्रयोगात क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते. उदा. मधूने बैल बांधला.

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग / कर्मकर्तरी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग

नवीन कर्मणी प्रयोग - ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्याला कडून प्रत्यय असतो. उदा. चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

भावे प्रयोग - जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात. या प्रयोगात कर्ता व कर्माला प्रत्यय असतो. 

भावे प्रयोगाचे सकर्मक व अकर्मक असे दोन प्रकार पडतात.

अकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक भावे प्रयोगात क्रियापद विध्यर्थीच असते तसेच अकर्मक शक्यार्थ क्रियापदांचा नेहमीच भावे प्रयोग असतो. उदा. त्याला आता पळवते.

सकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात. या प्रयोगात कर्त्याला शक्यतो तृतीयेचा ने/नी प्रत्यय असतो तसेच कर्मालाही प्रत्यय असतो. उदा. श्यामने गाईला बांधले.

उत्तर - मुलाने बैलास मारले. हे नवीन कर्मणी प्रयोग नसलेले वाक्य आहे.

मुलाने बैलास मारले. हे सकर्मक भावे प्रयोग असलेले वाक्य आहे. या वाक्यात मुल या कर्त्याला तृतीयेचा ने हा प्रत्यय लागला आहे आणि बैल या कर्मालाही प्रत्यय लागला आहे  तसेच मारले हे क्रियापद तृतीय पुरुषी नपुसकलिंगी एकवचनी तटस्थ आहे म्हणून हे वाक्य सकर्मक भावे प्रयोगाचे होईल.

Important Pointsप्रयोग - कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना असते तिला व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात. प्रयोग ओळखण्‍यासाठी कर्ता, कर्म व क्रियापद यांची आवश्यकता असते.

प्रयोगाचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

कर्तरी प्रयोग - जेव्हा वाक्यात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. कर्तरी प्रयोगात क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते आणि कर्ता प्रथमान्त असतो तसेच कर्त्याला प्रत्यय नसतो. उदा. विजय निबंध लिहितो.

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

सकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. सकर्मक कर्तरी प्रयोगात कर्म असावेच लागते आणि ते प्रथमान्‍त किंवा द्वितीयान्‍त असते. उदा. तो गाणे गातो.

अकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक कर्तरी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलते म्हणजेच कर्ता धातुरूपेश असतो. उदा. सूर्य उगवला.

कर्मणी प्रयोग - कर्मणी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते म्हणून त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात. कर्मणी प्रयोगात कर्माची आवश्‍यकता असते व ते प्रथमेतच असते. कर्मणी प्रयोगात कर्त्याला विभक्तीप्रत्यय असतो तर कर्माला नसतो. कर्मणी प्रयोगात क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते. उदा. मधूने बैल बांधला.

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग / कर्मकर्तरी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग

नवीन कर्मणी प्रयोग - ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्याला कडून प्रत्यय असतो. उदा. चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

भावे प्रयोग - जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात. या प्रयोगात कर्ता व कर्माला प्रत्यय असतो. 

भावे प्रयोगाचे सकर्मक व अकर्मक असे दोन प्रकार पडतात.

अकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक भावे प्रयोगात क्रियापद विध्यर्थीच असते तसेच अकर्मक शक्यार्थ क्रियापदांचा नेहमीच भावे प्रयोग असतो. उदा. त्याला आता पळवते.

सकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात. या प्रयोगात कर्त्याला शक्यतो तृतीयेचा ने/नी प्रत्यय असतो तसेच कर्मालाही प्रत्यय असतो. उदा. श्यामने गाईला बांधले.

उत्तर - तिची गोष्ट लिहून झाली हे समापन कर्मणी प्रयोगाचे वाक्य आहे.

तिची गोष्ट लिहून झाली या वाक्यात लिहून झाली या क्रियापदाचा अर्थ कार्य समाप्ती दर्शवित आहे, ती या कर्त्याला ची हा षष्ठीचा प्रत्यय लागला आहे, गोष्ट या कर्माला प्रत्यय नाही आहे तसेच वाक्यात लिह या धातूला ऊन हा प्रत्यय असून पुढे झाली असे सहायक क्रियापद आले आहे म्हणून हे वाक्य समापन कर्मणी प्रयोगाचे होईल.

समापन कर्मणी प्रयोग - ह्या प्रयोगात क्रियापदाचा अर्थ कार्य समाप्ती दर्शवितो. कर्त्याला षष्ठीचा प्रत्यय असतो व कर्माला प्रत्यय नसतो. धातूला ऊन किंवा हून प्रत्यय असून पुढे झाला, होईल, व्हावे असे सहायक क्रियापद असते. उदा. साहिलचे पुस्तक वाचून झाले.

Important Pointsप्रयोग - कर्त्याची व कर्माची क्रियापदाशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना असते तिला व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात. प्रयोग ओळखण्‍यासाठी कर्ता, कर्म व क्रियापद यांची आवश्यकता असते.

प्रयोगाचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात.

1. कर्तरी प्रयोग
2. कर्मणी प्रयोग
3. भावे प्रयोग

कर्तरी प्रयोग - जेव्हा वाक्यात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. कर्तरी प्रयोगात क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते आणि कर्ता प्रथमान्त असतो तसेच कर्त्याला प्रत्यय नसतो. उदा. विजय निबंध लिहितो.

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग
2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

सकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. सकर्मक कर्तरी प्रयोगात कर्म असावेच लागते आणि ते प्रथमान्‍त किंवा द्वितीयान्‍त असते.  उदा. तो गाणे गातो.

अकर्मक कर्तरी प्रयोग - ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक कर्तरी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग, पुरुष आणि वचनानुसार बदलते म्हणजेच कर्ता धातुरूपेश असतो. उदा. सूर्य उगवला.

कर्मणी प्रयोग - कर्मणी प्रयोगात क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते म्हणून त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात. कर्मणी प्रयोगात कर्माची आवश्‍यकता असते व ते प्रथमेतच असते. कर्मणी प्रयोगात कर्त्याला विभक्तीप्रत्यय असतो तर कर्माला नसतो. कर्मणी प्रयोगात क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते. उदा. मधूने बैल बांधला.

कर्म नसेल तर कर्मणी प्रयोग कधीच नसतो.

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग
2. नवीन कर्मणी प्रयोग / कर्मकर्तरी प्रयोग
3. समापन कर्मणी प्रयोग
4. शक्य कर्मणी प्रयोग
5. प्रधानकर्तृक कर्मणी प्रयोग

नवीन कर्मणी प्रयोग - ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्याला कडून प्रत्यय असतो.  उदा. थोरांकडून सत्‍य बोलले जाते.  

प्राचीन कर्मणी प्रयोग - प्राचीन मराठी काव्यातील सकर्मक धातूला ज प्रत्यय जोडून तयार केलेल्या वाक्याचा यात समावेश होतो. उदा. नळे इंद्रासी असे बोलिजेले.

भावे प्रयोग - जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात. या प्रयोगात कर्ता व कर्माला प्रत्यय असतो. 

भावे प्रयोगाचे अकर्मक व सकर्मक असे दोन प्रकार पडतात.

• अकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात. अकर्मक भावे प्रयोगात क्रियापद विध्यर्थीच असते तसेच अकर्मक शक्यार्थ क्रियापदांचा नेहमीच भावे प्रयोग असतो. उदा. त्याला आता पळवते.
• सकर्मक भावे प्रयोग - ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात. या प्रयोगात कर्त्याला शक्यतो तृतीयेचा ने/नी प्रत्यय असतो तसेच कर्मालाही प्रत्यय असतो. उदा. श्यामने गाईला बांधले.

प्रयोग- कर्त्याची किंवा कर्माची क्रियापदाशी अशी जी जुळणी, ठेवण किंवा रचना तिलाच व्याकरणात प्रयोग असे म्हणतात.

प्रयोगाचे मुख्य ३ प्रकार पडतात.

1. कर्तरिप्रयोग
2. कर्मणिप्रयोग
3. भावेप्रयोग

Key Pointsकर्तरी प्रयोग-

क्रियापद हे जेव्हा कर्त्याच्या तंत्राप्रमाणे चालते तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो.

कर्तरी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये-

कर्तरी प्रयोगात कर्ता नेहमी प्रथमा विभक्तीत असतो.
वाक्यातील क्रियापद हे कर्त्याच्या लिंग, वचन व पुरुषानुसार बदलते.

उदा- तो गाणे गातो.

स्पष्टीकरण- या उदाहरणात गाणे गाण्याची क्रिया तो करतो आहे, येथे त्याच्या तंत्राप्रमाणे क्रियापद चालते आहे. म्हणून हा कर्तरी प्रयोग होय.

अशाचप्रकारे 'मी शरीरबळ कमविण्याचा संकल्प करतो.' या वाक्यात मी हा कर्ता झाला आणि कर्त्याला शरीरबळ कमवायचे आहे, त्याचा तो संकल्प करतो म्हणून हा कर्तरी प्रयोग होय.