समास MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for समास - मोफत PDF डाउनलोड करा

उत्तर - नापसंत, अनादर, अपुरा, अयोग्य - ही पदे नञ तत्पुरुष समासाची आहेत.

नापसंत, अनादर, अपुरा, अयोग्य या सामासिक शब्दातील पहिले पद अनुक्रमे ना, अ, अ, अ यांसारख्या अभाव किंवा निषेधदर्शक उपसर्गाने सुरु झाली आहेत म्हणून ही सर्व उदाहरणे नञ तत्पुरुष समासाची होतील.

नापसंत - विग्रह - पसंत नसलेला

अनादर - विग्रह - आदर नसलेला

अपुरा - विग्रह - पूर्ण नसलेला

अयोग्य - विग्रह - योग्य नसलेला

नञ तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद अ, अन, न, ना, बे, नि, गैर यांसारख्या अभाव किंवा निषेधदर्शक उपसर्गाने सुरु होते त्याला नञ तत्पुरुष समास म्हणतात. उदा. बेडर - डर नसलेला

Important Pointsतत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास

विभक्ती तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्या तरी विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणार्‍या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पद जोडली जातात त्यास  विभक्ती तत्पुरुष समास असे म्हणतात. उदा. सुखप्राप्त - सुखाला प्राप्त - द्वितीया तत्पुरुष समास

अलुक तत्पुरुष समास - ज्या विभक्ती तत्पुरुष समासात पहिला पदाच्या विभक्ती प्रत्ययाचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास म्हणतात.अलुक म्हणजे लोप न पावणारा म्हणजे ज्या विभक्ती तत्पुरुष सामासिक शब्दांच्या पहिल्या पदाचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास असे म्हणतात. उदा. अग्रेसर, तोंडी लावणे

उपपद तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासातील दुसरे पद हे प्रधान असते व ते धातुसाधित असते व ते स्वतंत्रपणे क्रियापद म्हणून वाक्यात वापरता येत नाही त्यास उपपद तत्पुरुष समास म्हणतात. उदा. नीरज - नीरात जन्मलेले

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

मध्यमपद लोपी समास - ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यमपद लोपी समास म्हणतात. उदा. चुलत सासरा - नवऱ्याचा चुलता या नात्याने सासरा 

उत्तर - देशगत हे द्वितीया तत्पुरुष समासाचे उदाहरण आहे.

देशगत - विग्रह - देशाला गेलेला 

वरील सामासिक शब्दात विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली आहेत म्हणून देशगत हे विभक्ती (द्वितीया) तत्पुरुष समासाचे उदाहरण होईल.

विभक्ती तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्या तरी विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणार्‍या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पद जोडली जातात त्यास  विभक्ती तत्पुरुष समास असे म्हणतात. उदा. सुखप्राप्त - सुखाला प्राप्त - द्वितीया तत्पुरुष समास

Important Pointsतत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास

अलुक तत्पुरुष समास - ज्या विभक्ती तत्पुरुष समासात पहिला पदाच्या विभक्ती प्रत्ययाचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास म्हणतात.अलुक म्हणजे लोप न पावणारा म्हणजे ज्या विभक्ती तत्पुरुष सामासिक शब्दांच्या पहिल्या पदाचा लोप होत नाही त्यास अलुक तत्पुरुष समास असे म्हणतात. उदा. अग्रेसर, तोंडी लावणे

उपपद तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासातील दुसरे पद हे प्रधान असते व ते धातुसाधित असते व ते स्वतंत्रपणे क्रियापद म्हणून वाक्यात वापरता येत नाही त्यास उपपद तत्पुरुष समास म्हणतात. उदा. नीरज - नीरात जन्मलेले

नञ तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद अ, अन, न, ना, बे, नि, गैर यांसारख्या अभाव किंवा निषेधदर्शक उपसर्गाने सुरु होते त्याला नञ तत्पुरुष समास म्हणतात. उदा. अनादर - आदर नसलेला, बेडर - डर नसलेला

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

मध्यमपद लोपी समास - ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यमपद लोपी समास म्हणतात. उदा. चुलत सासरा - नवऱ्याचा चुलता या नात्याने सासरा 

उत्तर - द्विगु समासात पहिले पद संख्यावाचक विशेषण असून दूसरे पद नाम असते.

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

Important Pointsसमास - मराठी व्याकरणामधी दोन किंवा दोनपेक्षा अधिक शब्दामधील विभक्ती प्रत्यय अथवा संबंध दर्शक शब्द गाळून त्या पासून जो एक संयुक्त शब्द बनविला जातो त्या पद्धतीस समास असे म्हणतात आणि अशा प्रकारे  या झालेल्या संयुक्त शब्दास मराठी व्याकरणात सामासिक शब्द म्हणतात. 

मराठी व्याकरणात समासाचे एकूण चार प्रकार आहेत.

1. अव्ययीभाव समास - पहिले पद महत्वाचे 
2. तत्पुरुष समास  - दुसरे पद महत्वाचे 
3. द्वंद्व समास - दोन्ही पदे महत्वाची 
4. बहुव्रीहि समास - दोन्ही पदे गौण (तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो) 

अव्ययीभाव समास - ज्या समासात पहिला शब्द मुख्य असतो व त्या तयार झालेल्या सामासिक शब्दांचा उपयोग क्रियाविशेषणासारखा केला जातो त्यास अव्ययीभाव समास असे म्हणतात. 

उदा. प्रतिक्षण - प्रत्येक क्षणाला, यथाक्रम - क्रमाप्रमाणे, आमरण - मरेपर्यंत 

वरील उदाहरणात प्रति, यथा आ हे संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द आहेत. 

बे, दर, बेला, गैर, बिन, हर, बर यांसारखे फारशी भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे आहेत.

उदा. दरसाल - प्रत्येक वर्षी, बेशक - शंकेशिवाय, बिनचूक - चुकीशिवाय

मराठी भाषेतील व्दिरुक्ती (पहिल्या शब्दांचीच पुनरावृत्ती) होऊन तयार झालेले शब्द हे सुद्धा क्रियाविशेषणाप्रमाणे वापरले जातत म्हणून हे शब्द अव्ययीभाव समास या  प्रकारात मोडतात. उदा. पानोपानी - प्रत्येक पानात, दारोदार - प्रत्येक दारी

तत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास​

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

द्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात. उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

व्दंव्द समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

1. इतरेतर व्दंव्द समास
2. वैकल्पिक व्दंव्द समास
3. समाहार व्दंव्द समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात.  उदा. बहीणभाऊ - बहीण आणि भाऊ

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा या विकल्प बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात.उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ

उत्तर - लालभडक हे कर्मधारय समासाचे उदाहरण आहे.

लालभडक - विग्रह - खूप लाल

लालभडक या सामासिक शब्दातील पहिले पद खूप हे विशेषण आहे तर यामधील दुसरे पद लाल हे सुद्धा विशेषण आहे आणि या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेषण स्वरूपाचा आहे यामुळे येथे कर्मधारय समास होतो.

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे पद नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो किंवा पहिले पद विशेषण व दुसरे पद सुद्धा विशेषण असते त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

Important Pointsनञ तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद अ, अन, न, ना, बे, नि, गैर यांसारख्या अभाव किंवा निषेधदर्शक उपसर्गाने सुरु होते त्याला नञ तत्पुरुष समास म्हणतात. उदा. अनादर - आदर नसलेला, बेडर - डर नसलेला

नञ बहुव्रीही समास - ज्या समासाचे पहिले पद नकारदर्शक असते त्याला नञ बहुव्रीही समास असे म्हणतात. या समासातील पहिल्या पदात अ, न, अन, नि अशा नकारदर्शक शब्दांचा वापर केला जातो. उदा.  अनाथ - ज्याला नाथ नाही असा तो

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

उत्तर: पर्याय २ तत्पुरुष समास

Additional Information

लंगोटीमित्र हे उदाहरण कर्मधारय तत्पुरुष समासाचे आहे. 

कर्मधारय समास: हा तत्पुरुष समासाचाच एक प्रकार आहे. या समासामध्ये पहिले पद विशेषण आणि दुसरे पद नाम आहे. जेव्हा सामासिक शब्दांतील दोन पदांमध्ये अशा प्रकारचे, म्हणजेच विशेषण-विशेष्य किंवा उपमान-उपमेय, संबंध दिसून येतात तेव्हा त्याला कर्मधारय तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

Important Points

लंगोटीमित्र - लंगोटी-मित्र असा विग्रह केल्यावर पहिले पद विशेषण आणि दुसरे पद नाम आहे. 

अशा प्रकारे योग्य उत्तर पर्याय २ तत्पुरुष समास आहे.

उत्तर: पुरुषोत्तम

स्पष्टीकरण:

समास: बर्‍याचदा आपण एखादे वाक्य पूर्ण न बोलता शब्दांची काटकसर करून एकच शब्द किंवा जोडशब्द तयार करतो. जो त्या वाक्यातील अर्थबोध करून देतो. यालाच ‘समास’ असे म्हणतात. अशी काटकसर करून जो शब्द तयार होतो त्यालाच सामासिक शब्द असे म्हणतात.

तत्पुरुष समास: ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द, विभक्तीप्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुषसमास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

उदा. महामानव – महान असलेला मानव, राजपुत्र – राजाचा पुत्र

1) विभक्ती तत्पुरुष समास: ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्या तरी विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणार्‍या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पद जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

वरील पर्यायांपैकी कृष्णाश्रित, तोंडपाठ, आणि क्रीडांगण हे शब्द 'विभक्ती तत्पुरुष समासात' येतात.

कृष्णाश्रित: कृष्णाला आश्रित

तोंडपाठ: तोंडाने पाठ

क्रीडांगण: क्रीडेसाठी अंगण

'पुरुषोत्तम' हा शब्द कर्मधारय तत्पुरुष समासात येतो.

कर्मधारय तत्पुरुष समास: ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे प्रथमा विभक्तीत असतात व त्या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य या प्रकारचा असतो त्यालाच कर्मधारेय तत्पुरुष समास म्हणतात.

उदा. नील कमल – नील असे कमल

उत्तर - पुरणपोळी हे तत्पुरुष समासाचे उदाहरण आहे.

पुरणपोळी हे तत्पुरुष समासातील मध्यमपद लोपी समास या उपप्रकारात मोडते.

पुरणपोळी या सामासिक शब्दाची फोड पुरण घालून तयार केलेली पोळी अशी होईल.

पुरणपोळी या शब्दात पहिले पद पुरण आणि दुसरे पद पोळी हे आहे आणि घालून तयार केलेली हे मधले पद लुप्त किंवा काढून टाकले आहे म्हणून हे मध्यमपद लोपी समासाचे उदाहरण आहे.

मध्यमपद लोपी समास - ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यमपद लोपी समास म्हणतात. उदा. कांदेपोहे - कांदे घालून केलेले पोहे

खाण्याचे सामासिक शब्द बहुधा हे मध्यमपद लोपी समास या प्रकारात मोडतात. उदा. कांदेपोहे, गुळांबा, मसालाभात, साखरभात

नातेसंबंध दर्शविणारे सामासिक शब्द सुद्धा मध्यमपद लोपी समास या प्रकारात मोडतात. उदा. मावसभाऊ, मामेभाऊ, नातजावई

Important Pointsसमास - मराठी व्याकरणामधी दोन किंवा दोनपेक्षा अधिक शब्दामधील विभक्ती प्रत्यय अथवा संबंध दर्शक शब्द गाळून त्या पासून जो एक संयुक्त शब्द बनविला जातो त्या पद्धतीस समास असे म्हणतात आणि अशा प्रकारे  या झालेल्या संयुक्त शब्दास मराठी व्याकरणात सामासिक शब्द म्हणतात. 

मराठी व्याकरणात समासाचे एकूण चार प्रकार आहेत.

1. अव्ययीभाव समास - पहिले पद महत्वाचे 
2. तत्पुरुष समास  - दुसरे पद महत्वाचे 
3. द्वंद्व समास - दोन्ही पदे महत्वाची 
4. बहुव्रीहि समास - दोन्ही पदे गौण (तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो) 

अव्ययीभाव समास - ज्या समासात पहिला शब्द मुख्य असतो व त्या तयार झालेल्या सामासिक शब्दांचा उपयोग क्रियाविशेषणासारखा केला जातो त्यास अव्ययीभाव समास असे म्हणतात. 

उदा. प्रतिक्षण - प्रत्येक क्षणाला, यथाक्रम - क्रमाप्रमाणे, आमरण - मरेपर्यंत 

वरील उदाहरणात प्रति, यथा आ हे संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द आहेत. 

बे, दर, बेला, गैर, बिन, हर, बर यांसारखे फारशी भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे आहेत.

उदा. दरसाल - प्रत्येक वर्षी, बेशक - शंकेशिवाय, बिनचूक - चुकीशिवाय

मराठी भाषेतील व्दिरुक्ती (पहिल्या शब्दांचीच पुनरावृत्ती) होऊन तयार झालेले शब्द हे सुद्धा क्रियाविशेषणाप्रमाणे वापरले जातत म्हणून हे शब्द अव्ययीभाव समास या  प्रकारात मोडतात. उदा. पानोपानी - प्रत्येक पानात, दारोदार - प्रत्येक दारी

तत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास​

द्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात. उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

व्दंव्द समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

1. इतरेतर व्दंव्द समास
2. वैकल्पिक व्दंव्द समास
3. समाहार व्दंव्द समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात.  उदा. बहीणभाऊ - बहीण आणि भाऊ

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा या विकल्प बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात.उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ

बहुव्रीही समास - ज्या समासातील कोणतेच पद प्रमुख नसून त्या पदाच्या अर्थापेक्षा वेगळ्या अशा वस्तूंचा किंवा व्यक्तींचा त्यामधून बोध होतो त्या समासाला बहुव्रीही समास असे म्हणतात.

बहुव्रीही समासाचे खालील चार उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती बहुव्रीही समास 
2. नञ बहुव्रीही समास 
3. सहबहुव्रीही समास 
4. प्रादिबहुव्रीही समास 

मामेभाऊ हा मध्यमपद लोपी समास असलेला शब्द आहे.

मामेभाऊ - विग्रह - मामाचा मुलगा या नात्याने भाऊ 

मामेभाऊ या सामासिक शब्दात नाते संबंध दर्शविला आहे. यात पहिले पद मामा आणि दुसरे पद भाऊ आहे आणि मुलगा या नात्याने हे पद लुप्त आहे पण ते विग्रहाच्या वेळी स्पष्ट केले आहे की मामाचा मुलगा या नात्याने भाऊ याला मामेभाऊ म्हणतात म्हणून मामेभाऊ हा मध्यमपद लोपी समास असलेला शब्द आहे.

Important Pointsमध्यमपद लोपी समास - ज्या कर्मधारय समासात पहिल्या पदाचा दुसऱ्या पदाशी संबंध दाखविणारा शब्द लुप्त असतो व विग्रहाच्या वेळी त्याची स्पष्टता करावी लागते त्यास मध्यमपद लोपी समास म्हणतात. उदा. कांदेपोहे - कांदे घालून केलेले पोहे 

Additional Informationयथान्याय हे अव्ययीभाव समासाचे उदाहरण आहे.

विग्रह - न्यायाप्रमाणे

सत्यासत्य हे वैकल्पिक द्वंद्व समासाचे उदाहरण आहे.

विग्रह - सत्य किंवा असत्य

ऐतखाऊ म्हणजे कष्ट न करता आयता खाणारा होय

उत्तर - द्विगु समासात पहिले पद संख्यावाचक विशेषण असून दूसरे पद नाम असते.

द्विगू समास - ज्या कर्मधारय समासातील पहिले पद हे संख्याविशेषण असते व या सामासिक शब्दातून एक समूह सुचविला जातो त्यास द्विगू समास म्हणतात. उदा. सप्ताह - सात दिवसांचा समूह

Important Pointsसमास - मराठी व्याकरणामधी दोन किंवा दोनपेक्षा अधिक शब्दामधील विभक्ती प्रत्यय अथवा संबंध दर्शक शब्द गाळून त्या पासून जो एक संयुक्त शब्द बनविला जातो त्या पद्धतीस समास असे म्हणतात आणि अशा प्रकारे  या झालेल्या संयुक्त शब्दास मराठी व्याकरणात सामासिक शब्द म्हणतात. 

मराठी व्याकरणात समासाचे एकूण चार प्रकार आहेत.

1. अव्ययीभाव समास - पहिले पद महत्वाचे 
2. तत्पुरुष समास  - दुसरे पद महत्वाचे 
3. द्वंद्व समास - दोन्ही पदे महत्वाची 
4. बहुव्रीहि समास - दोन्ही पदे गौण (तिसऱ्याच पदाचा बोध होतो) 

अव्ययीभाव समास - ज्या समासात पहिला शब्द मुख्य असतो व त्या तयार झालेल्या सामासिक शब्दांचा उपयोग क्रियाविशेषणासारखा केला जातो त्यास अव्ययीभाव समास असे म्हणतात. 

उदा. प्रतिक्षण - प्रत्येक क्षणाला, यथाक्रम - क्रमाप्रमाणे, आमरण - मरेपर्यंत 

वरील उदाहरणात प्रति, यथा आ हे संस्कृत भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द आहेत. 

बे, दर, बेला, गैर, बिन, हर, बर यांसारखे फारशी भाषेतील उपसर्ग लागून तयार झालेले शब्द अव्ययीभाव समासाची उदाहरणे आहेत.

उदा. दरसाल - प्रत्येक वर्षी, बेशक - शंकेशिवाय, बिनचूक - चुकीशिवाय

मराठी भाषेतील व्दिरुक्ती (पहिल्या शब्दांचीच पुनरावृत्ती) होऊन तयार झालेले शब्द हे सुद्धा क्रियाविशेषणाप्रमाणे वापरले जातत म्हणून हे शब्द अव्ययीभाव समास या  प्रकारात मोडतात. उदा. पानोपानी - प्रत्येक पानात, दारोदार - प्रत्येक दारी

तत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान / महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास​

कर्मधारय समास - हा तत्पुरुष समासाचाच पोट प्रकार असून त्यात दोन्ही पदांची विभक्ती प्रथमा असते, यात पहिले पद विशेषण तर दुसरे नाम असते तसेच या दोन्ही पदांचा संबंध विशेषण व विशेष्य स्वरूपाचा असतो त्यास कर्मधारय समास म्हणतात. उदा. घनश्याम - घनासारखा श्याम, भाषांतर - अन्य भाषा

द्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात. उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

व्दंव्द समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

1. इतरेतर व्दंव्द समास
2. वैकल्पिक व्दंव्द समास
3. समाहार व्दंव्द समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व या समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात.  उदा. बहीणभाऊ - बहीण आणि भाऊ

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा या विकल्प बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात. उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात.उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ

उत्तर - पर्याय क्रमांक 4 बरोबर उत्तर होईल.

Important Pointsतत्पुरुष समास - ज्या समासात दुसरे पद महत्वाचे असून समासाचा विग्रह करतांना गाळलेला शब्द किंवा विभक्ती प्रत्यय लिहावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात. थोडक्यात ज्या समासात दूसरा शब्द प्रधान/महत्वाचा असतो त्यास तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

तत्पुरुष समासाचे सात उपप्रकार पडतात.

1. विभक्ती तत्पुरुष समास
2. अलुक तत्पुरुष समास
3. उपपद तत्पुरुष समास
4. नञ तत्पुरुष समास
5. कर्मधारय तत्पुरुष समास
6. द्विगू समास
7. मध्यमपद लोपी समास

​विभक्ती तत्पुरुष समास - ज्या तत्पुरुष समासात कोणत्या तरी विभक्तीचा अर्थ व्यक्त करणार्‍या शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पद जोडली जातात त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास असे म्हणतात.

उदा. राजपुत्र - राजाचा पुत्र - षष्ठी विभक्ती तत्पुरुष समास

​द्वंद्व समास - ज्या समासातील दोन्ही पद अर्थदृष्टया समान दर्जाचे असतात त्यास व्दंव्द समास असे म्हणतात. या समासातील पदे आणि, अथवा, व, किंवा या उभयान्वयी अव्ययांनी जोडलेली असतात.

उदा. पापपुण्य - पाप आणि पुण्य

द्वंद्व समासाचे पुढील तीन प्रकार पडतात.

• इतरेतर द्वंद्व समास
• वैकल्पिक द्वंद्व समास
• समाहार द्वंद्व समास

इतरेतर द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना आणि, व, ही, समुच्चय बोधक उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास इतरेतर व्दंव्द समास असे म्हणतात.

उदा. स्त्रीपुरुष - स्त्री आणि पुरुष

वैकल्पिक द्वंद्व समास - ज्या समासाचा विग्रह करतांना किंवा, अथवा, वा ही विकल्प बोधक उभयन्वयी अव्ययांचा उपयोग करावा लागतो त्यास वैकल्पिक व्दंव्द समास असे म्हणतात.

उदा. न्यायान्याय - न्याय अथवा अन्याय

समाहार द्वंद्व समास - ज्या समासातील पदांचा विग्रह करतांना त्यातील पदांचा अर्थशिवाय त्याच जातीच्या इतर पदार्थाचाही त्यात समावेश केलेला असतो त्यास समाहार व्दंव्द समास असे म्हणतात.

उदा. केरकचरा - केर, कचरा व इतर टाकाऊ पदार्थ